Monachium 22 listopad 2013
Omówienie: Horst Bürkle, Schriften zum missionarischen Dialog: Erkennen und Bekennen, Geheimnis der Völker, Glaube sucht Begegnung, EOS Verlag Sankt Ottilien 2010, 2013, 2013.
Wskutek postępującej globalizacji współczesnego świata doszło do spotkania różnych religii. To spotkanie religii jest wyzwaniem dla teologii. Powinna ona spojrzeć na religie niechrześcijańskie w świetle objawienia. Takie spojrzenie na religie niechrześcijańskie zaowocowało już teologią religii. Według dokumentu Międzynarodowej Komisji Teologicznej Chrześcijaństwo i religie (1997) niektórzy teologowie wyróżniają trzy koncepcje teologii religii: ekskluzywną, inkluzywną i pluralistyczną (I.2). Najbardziej znana, a może najbardziej „nagłaśniana”, jest pluralistyczna teologia religii, której czołowym przedstawicielem jest John Hick1. W kontekście pluralistycznej teologii religii trzeba odczytywać deklarację Dominus Iesus. Deklaracja odrzuca podstawowe tezy pluralistycznej teologii religii, które można w skrócie ująć jako: wielość objawień jednego Boga, a zatem wielość prawdziwych religii i w konsekwencji wielość ekonomii zbawienia. Powyższe założenia pluralistycznej teologii religii wykluczają misje. Według Jana Pawła II w misjach chodzi „o podstawową działalność Kościoła, zasadniczą i nigdy nie zakończoną. Kościół bowiem <nie może uchylać się od stałej misji niesienia Ewangelii ludziom – milionom mężczyzn i kobiet, którzy do tej pory nie znają Chrystusa, Odkupiciela człowieka. Właśnie to jest zadaniem specyficznie misyjnym, które Jezus powierzył i codziennie na nowo powierza swojemu Kościołowi>” (Redemptoris missio, 31). Natomiast w świetle pluralistycznej teologii religii misje są przejawem religijnego imperializmu przejawiającego się w tym, że wyznawcy jednej prawdziwej religii chcą narzucić wyznawcą innej, również prawdziwej religii, swoją religię. W parze z krytyką pluralistycznej teologii religii musi iść pozytywny wykład teologii religii o koncepcji inkluzywnej. Taki wykład przynosi trylogia Horsta Bürkle: Erkennen und Bekennen (2010, s. 716) Geheimnis der Völker (2013, s. 785) Glaube sucht Begegnung (2013, s. 506). Wszystkie trzy tomy łączy podtytuł: Schriften zum missionarischen Dialog.
Nie przypadkowo wydawcą tej trylogii jest wydawnictwo w Sankt Ottilien. Jest to opactwo należące do kongregacji benedyktynów – misjonarzy. Mnisi z St. Ottilien założyli w 1909 roku – jeszcze pod panowaniem Japończyków – klasztor w Tokwon, który obecnie leży na terenie Korei Północnej. W maju 1949 rząd komunistyczny rozwiązał tam wszystkie klasztory. Mnisi uciekli do Korei Południowej, gdzie w 1952 r. założyli nowy klasztor w Waegwan, w którym dzisiaj mieszka największa wspólnota benedyktyńska w całej Azji, licząca obecnie 136 mnichów.
Autor trylogii Horst Bürkle urodził się w 1925 r. w Niederweisel (Hesja). Studiował teologię ewangelicką w Bonn, Tübingen, Köln i New York. Jego nauczycielami byli m.in. Karl Barth i Paul Tillich. W 1957 obronił doktorat w Hamburgu. W latach 1959-1964 był kierownikiem Akademii Misyjnej przy Uniwersytecie w Hamburgu. W 1964 r. uzyskał habilitację. W latach 1965-1968 wykładał teologię na Uniwersytecie w Kampali (Uganda). Od 1968 do 1991 był profesorem Uniwersytetu w Monachium pełniąc funkcję dyrektora Instytutu misji i nauki o religiach na wydziale teologii ewangelickiej. W latach 1973-75 był prorektorem tegoż Uniwersytetu. Prowadził również wykłady gościnne na uniwersytetach w Kampali (Uganda), Seulu (Korea), Kioto (Japonia) oraz Innsbrucku.(Austria).
Najważniejsze pozycje książkowe H. Bürkle to: Dialog mit dem Osten (Stuttgart 1965); Einführung in die Theologie der Religionen (Farmstadt 1977); Missionstheologie (Stuttgart 1979); Der Mensch auf der Suche nach Gott – die Frage der Religionen (Paderborn 1996)2. Jest także współredaktorem Lexikon für Theologie und Kirche oraz niemieckiej wersji Communio.
Trylogia Schriften zum missionarischen Dialog zbiera wszystkie artykuły Profesora, zarówno te z okresu luterańskiego jak i katolickiego. Układają się one wokół dialogu w służbie misji. Teologia Horsta Bürkle przeszła życiową weryfikację. Jako misjonarza i misjologa musiał go boleśnie dotykać drastyczny spadek misyjnego zaangażowania Kościoła ewangelicko-augsburskiego. Ten ból kierował go ku Kościołowi katolickiemu. To nad czym pracował i czym żył, mógł odnaleźć w tym Kościele. Encyklika Jana Pawła II Redemptoris missio przypomniała całemu Kościołowi, że: „Misja Chrystusa Odkupiciela, powierzona Kościołowi, nie została jeszcze bynajmniej wypełniona do końca. Gdy u schyłku drugiego tysiąclecia od Jego przyjścia obejmujemy spojrzeniem ludzkość, przekonujemy się, że misja Kościoła dopiero się rozpoczyna i że w jej służbie musimy zaangażować wszystkie nasze siły. To Duch Święty przynagla do głoszenia wielkich dzieł Bożych: <Nie jest dla mnie powodem do chluby to, że głoszę Ewangelię. Świadom jestem ciążącego na mnie obowiązku. Biada mi, gdybym nie głosił Ewangelii!> (2 Kor 9, 16). W imieniu całego Kościoła muszę powtórzyć to wołanie świętego Pawła” (1). Rezygnacja z misji oznaczałaby więc rezygnację z podstawowego zadania Kościoła: „Idąc więc, czyńcie uczniami wszystkie narody” (Mt 28, 19).
Monachijskiego Profesora można określić jako teologa misji Kościoła w świecie religijnego pluralizmu. W teologii religii H. Bürkle widoczne są jakby trzy drogi wyznaczające teologiczną refleksję nad religiami: via positiva seu affirmativa – uznanie tego, co w innych religiach jest prawdziwe, dobre, szlachetne i święte; via negativa seu critica et prophetica – wykazywanie błędu w tym, co dotyczy czci Boga i godności człowieka; via eminentiae – wszystko, co dobre i prawdziwe w innych religiach znajduje wypełnienie w Chrystusie. Te trzy drogi można zilustrować modlitwą o pokój w Asyżu. Przedstawiciele różnych religii modlili się w Asyżu o pokój, który przewyższa pokój będący tylko dziełem człowieka. Przedstawiciele Kościoła biorąc udział w tej modlitwie dali wobec świata świadectwo, że tym pokojem jest Chrystus (Ef 2, 14).
Ponieważ Chrystus jest wypełnieniem tego, co dobre i prawdziwe w innych religiach, dlatego trzeba z tymi religiami prowadzić dialog. Ten dialog ma swoją metodologię. Zazwyczaj w podejściu do innych religii zwraca się uwagę na elementy pozornie wspólne lub porównywalne. Tymczasem według H. Bürkle dialog międzyreligijny trzeba prowadzić z pozycji środka, którym dla chrześcijańskiej wiary jest tajemnica Wcielenia. Monachijski Teolog wyjaśnia to na przykładzie mistyki. Nie dające się ująć w słowa i obrazy wewnętrzne doświadczenie mistyka wynika z kontekstu konkretnej religii. Nie można więc dopatrywać się w mistyce pewnego rodzaju metareligii, w której konkretne religie odnajdują swoją wyższą jedność. Dlatego też ten kto wchodzi do hermeneutycznego koła rozumienia innej religii z gotową formułą jedności, ten zatracił już swoją teologiczną legitymację. Inną religię poddaje bowiem zasadzie interpretacji, która jest dla niej zupełnie obca. Dzieje się tak wszędzie tam, gdzie konkretne i praktykowane religie poddawane są sztucznemu postulatowi zasady jedności. U podstaw dialogu międzyreligijnego nie może więc stać gotowa formuła jedności. Celem bowiem dialogu nie jest zjednoczenie wszystkich religii. Dialog z religiami jest na usługach misji. Profesorowi Bürkle obce są skrajności: misje zamiast dialogu lub dialog zamiast misji. Misje i dialog mają się do siebie tak, jak boska i ludzka natura Chrystusa, które są bez zmieszania, bez zmiany bez rozdzielania i rozłączania, czyli tworzą jedność i równocześnie są niepomieszane. Dialog międzyreligijny ma służyć misyjnej działalności Kościoła.
Taki dialog międzyreligijny na usługach misji prowadził św. Paweł na ateńskim areopagu. W dialogu z Ateńczykami nie chodziło mu tylko o nawiązanie kontaktu lub solidaryzowanie się z religijnym pluralizmem swoich rozmówców, lecz chciał im ukazać właśnie poprzez dialog ziarna i promienie tkwiące w ołtarzu poświęconym nieznanemu Bogu i równocześnie zachęcić do przyjęcia Pełni, którą jest Chrystus: „Ja wam głoszę to, co czcicie, nie znając”(Dz 17, 23). Właśnie dialog międzyreligijny ma doprowadzić do Tego, którego wyznawcy różnych religii czczą, choć go nie znają. Nie może więc być alternatywy: dialog albo misje. Dialog musi służyć misjom. Skoro religie niechrześcijańskie znajdują swoje wypełnienie w Chrystusie, to poprzez dialog trzeba ukazywać ich wyznawcom ziarna Słowa tkwiące w ich religiach, aby przyjęli to, co czczą nie znając, aby w czczonym, ale nieznanym Bogu, rozpoznali Chrystusa i już świadomie czcili Tego, którego przedtem czcili nieświadomie. Dialog jest więc jednym z ważnych narzędzi misji. Podstawową misją Kościoła są bowiem misje, także w nowym religijnym i kulturowym kontekście współczesności. Na ten kontekst składa się również misyjność innych religii, zwłaszcza azjatyckich, oraz sekt. Byłoby to paradoksem, gdyby w sytuacji, gdy inne religie wysyłają swoich misjonarzy do chrześcijan, chrześcijanie przestali wysyłać swoich misjonarzy do wyznawców innych religii.
Oryginalność trylogii Horsta Bürkle polega na tym, że przynosi ona pogłębiony wykład inkluzywnej teologii religii, która nie wyklucza misji, ale inspiruje do nich dając im narzędzie w postaci dialogu. Monachijski Teolog dał już zarys teologii religii w wydanym w serii Amateka podręczniku: Człowiek w poszukiwaniu Boga. Problem różnych religii3. Trylogia Schriften zum missionarischen Dialog przynosi jednak szczegółowy wykład inkluzywnej koncepcji teologii religii. Można w niej odnaleźć Pawłowy motyw: teologia z misji i dla misji. Dzięki dziełu H. Bürkle misyjna działalność Kościoła otrzymuje wsparcie ze strony teologii, o co apelował Jan Paweł II w encyklice Redemptoris missio: „gorąco zachęcam teologów i tych wszystkich, którzy oddają się szerzeniu chrześcijańskiej myśli, by coraz bardziej służyli misjom (36). Ponieważ trylogia Schriften zum missionarischen Dialog dotyczy istotnej misji Kościoła, dlatego powinna wzbudzić zdecydowanie większe zainteresowanie, aniżeli pozycje z zakresu pluralistycznej teologii religii, które tą istotną misję Kościoła czynią zbyteczną. Powinna ona inspirować eklezjologów i misjologów oraz tych teologów, którzy zajmują się teologią religii.
1Zob. J. Hick, Gott und seine vielen Namen, Frankfurt am Main 2001.
2 Szczegółowa bibliografia znajduje się w: Die Weite des Mysteriums. Christliche Identität im Dialog. Für Horst Bürkle (red. K. Krämer, A. Paus) Freiburg-Basel-Wien 2000, 749-771.
3Zob. H. Bürkle, Człowiek w poszukiwaniu Boga. Problem różnych religii, Poznań 1998.
