„Sukcesja wiary i urzędu biskupa”
Seminarium naukowe – Elbląg 12 grudnia 2017
Patronat:
bp prof. dr hab. Wiktor Wysoczański – Zwierzchnik Kościoła Polskokatolickiego
bp Marian Błażej Kruszyłowicz – Kościół rzymskokatolicki
Organizator: Wydział Teologii UWM w Olsztynie
Program:
9.00 – bp Wiktor Wysoczański, bp Marian Błażej Kruszyłowicz:
Otwarcie sesji
9.10 – o. prof. dr hab. Zdzisław Józef Kijas OFMConv. [Rzym]:
Rola biskupa w Kościele
9.30 – ks. Andrzej Gontarek [Lublin]:
Liturgia sakramentu święceń biskupich w Kościele Polsko-katolickim
9.50 – ks. dr Paweł Rabczyński [UWM Olsztyn]:
Sukcesja w dokumencie Papieskiej Komisji Teologicznej z 1973 roku
10.10 – ks. dr hab. Marek Żmudziński [UWM Olsztyn]:
Sukcesja w nauczaniu Jana Pawła II
10.30 – ks. dr hab. Krzysztof Wojtkiewicz prof. Usz]:
Sukcesja w nauczaniu kard. J. Ratzingera – Benedykta XVI
10.50 – Przerwa na kawę
11.10 – ks. dr hab. Przemysław Kantyka prof. KUL:
Problem uznania ważności święceń u anglikanów przez Rzym
11.30 – ks. dr hab. Piotr Majer prof. UJPII Kraków:
Sukcesja urzędu biskupiego według obowiązujących przepisów prawa kościelnego
11.50 – ks. dr Jerzy Bajorek [Bielsko-Biała]:
Sukcesja w dokumentach i pragmatyce Kościoła Polskokatolickiego po 1945 roku
12.10 – ks. prof. dr hab. Bogdan Ferdek [PFT Wrocław]:
Biskupi Kościoła Polskokatolickiego – drzewo sukcesji
12. 30 – dr hab. Borys Przedpełski prof. ChAT [Warszawa]:
Konsekracja biskupów polskokatolickich w 1952 roku
12. 50 – ks. prof. dr hab. Andrzej Kopiczko [UWM Olsztyn]:
Wspólnoty starokatolickie na terenie diecezji warmińskiej 1871-1914
Biskupi Kościoła Polskokatolickiego – drzewo sukcesji
Sukcesja apostolska jest przedmiotem dialogu ekumenicznego. Ukazuje to praca opolskiego teologa Rajmunda Porady: Ekumeniczne rozumienie sukcesji apostolskiej. W wyniku tego dialogu potwierdzono „szeroki konsensus w kwestii użycia pojęcia sukcesji apostolskiej w odniesieniu do Kościoła jako całości […] W obrębie sukcesji apostolskiej całego Kościoła należy lokować sukcesję w urzędzie wynikającym z ordynacji. Sukcesja ta wskazuje na ciągłość Kościoła w czasie i przestrzeni oraz jest znakiem zachowania ciągłości posługi Słowa i sakramentu. Istnieje zgoda, że znak episkopalnej sukcesji sam w sobie nie może gwarantować zachowania niezafałszowanej Tradycji apostolskiej, a zachowanie ciągłości ordynacji nie daje absolutnej gwarancji, że nauczanie poszczególnego biskupa lub nawet grupy biskupów ma charakter apostolski”[1]. W związku z dialogiem ekumenicznym wzrasta zainteresowanie sukcesją apostolską. Przykładowo ewangelicki teolog Jan Gross ukazuje drzewo sukcesji apostolskiej polskich biskupów luterańskich. Ich sukcesja apostolska ma swoje źródło w linii upsalskiej sięgającej do papieża Klemensa VII (1523-1534)[2].
We wspomnianej pracy Rajmunda Porady nie został uwzględniony dialog rzymskokatolicki-starokatolicki. Owoc tego dialogu w postaci dokumentu Kościół i wspólnota kościelna ukazał się w roku 2009, a więc już po opublikowaniu pracy Ekumeniczne rozumienie sukcesji apostolskiej. Strona rzymskokatolicka i strona starokatolicka są zgodne co do tego, że „Przekazanie apostolskiej służby dokonuje się na polecenie Kościoła przez nałożenie rąk i modlitwę. Przekazany w ten sposób urząd jest trójstopniowy: episkopat, prezbiterat oraz diakonat. Biskupi, którzy stoją w apostolskiej sukcesji Kościoła, są uprawnionymi szafarzami sakramentu święceń”[3]. Obydwie strony zakładają więc u siebie sukcesję apostolską i ją uznają. Sukcesja apostolska w Kościołach starokatolickich ma decydujące znaczenie dla ukazania drzewa sukcesji biskupów Kościoła Polskokatolickiego. Aby odpowiedzieć na pytanie: skąd wyrastają gałęzie drzewa sukcesji apostolskiej biskupów Kościoła Polskokatolickiego?, trzeba najpierw ukazać sukcesję apostolską Kościołów Starokatolickich, a następnie – Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego w USA.
- Sukcesja apostolska biskupów Polskiego Narodowego Kościoła Katolickiego
Pierwszy Biskup PNKK Franciszek Hodur otrzymał sakrę biskupią 29 września 1907 w starokatolickiej katedrze pod wezwaniem św. Gertrudy w Utrechcie. Konsekratorem był Gerhard Gul, starokatolicki arcybiskup Utrechtu (1892-1920)[4]. Drzewo sukcesji apostolskiej biskupa Gula sięga biskupa Dominique Marie Varleta, biskupa Babilonu. 17 lutego 1719 roku w Paryżu Dominique Marie Varlet został konsekrowany na biskupa tytularnego Askalonu. 20 lutego 1719 roku otrzymał papieską nominację na biskupa Babilonu. W tym samym roku wyjechał z Francji do Persji w celu objęcia placówki dyplomatycznej oraz wakującego biskupstwa z siedzibą w Bagdadzie. W drodze do Bagdadu zatrzymał się w Holandii, gdzie za namową kapituły utrechckiej udzielał sakramentu bierzmowania wśród miejscowych katolików. Akt ten spowodował stanowczą reakcję Kurii Rzymskiej. Biskup Varlet został 1 listopada 1719 roku obłożony suspensą. W tym czasie bowiem Kościół rzymskokatolicki w Holandii był podejrzewany o sprzyjanie jansenizmowi i papież nie wydawał zgody na działalność duszpasterską biskupów katolickich w Republice Zjednoczonych Prowincji. Dowiedziawszy się w 1720 roku podczas podróży przez kraje Zakaukazia o karze kościelnej biskup Varlet natychmiast powrócił do Europy, aby apelować u władz kościelnych o zdjęcie suspensy. Nie otrzymawszy możliwości obrony wyjechał do Holandii, gdzie nawiązał ponownie kontakty ze skonfliktowaną z papieżem Klemensem XI i kapitułą katedralną w Utrechcie. Obecność francuskiego biskupa misyjnego w Holandii i jego trudną sytuację postanowili wykorzystać miejscowi księża diecezjalni. 27 kwietnia 1723 roku kapituła utrechcka samodzielnie wybrała spośród kanoników, bez porozumienia z Rzymem, nowego arcybiskupa Utrechtu. Zwróciła się do biskupa Varleta, aby ten konsekrował elekta. Biskup Varlet zgodził się udzielić święceń elektowi kapituły i 15 października 1724 roku w Amsterdamie wyświęcił na arcybiskupa Utrechtu dotychczasowego wikariusza generalnego Corneliusa Steenovena, czym zaciągnął na siebie ekskomunikę latae sententiae. Ekskomunika ta została potwierdzona 22 lutego 1725 roku przez papieża Benedykta XIII w brewe Qua Sollicitudine. Tzw. Schizma utrechcka z 1724 roku doprowadziła do utworzenia w Holandii niezależnego od Stolicy Apostolskiej Rzymskokatolickiego Kościoła Starobiskupiego Kleru zwanego Kościołem Utrechtu. Biskup Varlet pozostał w Holandii, pełniąc pomimo kar kościelnych, posługę biskupią. W latach 1725-1739 konsekrował trzech kolejnych arcybiskupów Kościoła Utrechtu: Corneliusa Wuijtiersa, Theodorusa van der Croona i Petrusa Meindaertsa. Biskupi Utrechtu posiadają więc sukcesję apostolską od biskupa Varleta. Dlatego też dokument Kościół i wspólnota kościelna przypomina tzw. Notę z Zurychu z roku 1968, „kiedy to strona rzymskokatolicka stwierdziła w odniesieniu do Kościołów starokatolickich, że w nich <zostały zachowane prawdziwe sakramenty, a w szczególności mocą sukcesji apostolskiej sakrament kapłaństwa oraz Eucharystii. Również między Kościołami starokatolickimi a Kościołem Rzymskokatolickim istnieje w kwestiach wiary bardzo głęboka wspólnota>”[5].
Z chwilą otrzymania sakry biskupiej przez ks. Franciszka Hodura od starokatolickiego arcybiskupa Gerardusa Gula PNNK został włączony w europejski nurt starokatolicyzmu. W ten sposób PNKK zachował sukcesję apostolska. Pierwszy Biskup tego Kościoła został włączony w tzw sukcesję rebibiańską. Na początku XX w. historycy Kościoła postanowili opracować pełną sukcesję kolejnych papieży. Odkryto wtedy, że wszyscy papieże od Benedykta XIII pochodzą z linii sukcesyjnej kardynała Scipione Rebiby (1504-1577), który przyjął sakrę biskupią w 1541 r. Problematyką związaną z sukcesją apostolską biskupów zajmuje się episkopologia – dziedzina nauk pomocniczych historii Kościoła, która powstała około 1930 r. Zajmuje się ona zbieraniem i systematyzowaniem informacji biograficznych o biskupach, w tym o ich konsekracji. W badaniach dotyczących sukcesji apostolskiej episkopolodzy dotarli do XV i XVI w. Powodem niemożności dotarcia do czasów apostolskich jest brak dokumentów dotyczących głównego konsekratora. Ten niedobór nie oznacza braku pewności w nieprzerwanej sukcesji apostolskiej, która znana była od początków jeszcze za czasów św. Augustyna[6].
Sukcesja apostolska biskupa Hodura i tych biskupów, których wyświęcił, nie może budzić zastrzeżeń. Raport o stanie dialogu pomiędzy Polskim Narodowym Kościołem Katolickim a Kościołem rzymskokatolickim (1984-1989) stwierdza: „Zarówno PNKK jak Kościół katolicki przyjmują trzy stopnie święceń […] Uważają one również, że sukcesja apostolska biskupa stanowi integralną część święceń duchownych Kościoła. Mając to na uwadze, w trakcie prowadzonego dialogu rozpatrywano sam obrzęd, jakim posługują się obydwa Kościoły przy konsekracji na biskupa […] formuła sakramentalna używana podczas konsekracji na biskupa w PNKK jest niemal identycznym z polskim przekładem łacińskiej formy używanej w Kościele rzymskokatolickim przed reformami papieża Pawła VI w roku 1968”[7]. Potwierdzeniem sukcesji biskupów PNKK jest możliwość interkomunii. Ponieważ biskupi PNKK są w ważny sposób wyświęconymi biskupami w sukcesji apostolskiej[8], dlatego członkowie PNKK w USA i Kanadzie mogą otrzymywać z rąk kapłanów rzymsko-katolickich sakramenty: pokuty, komunii świętej i namaszczenia chorych, jeśli sami o nie poproszą, są w dyspozycji do ich przyjęcia i nie są w inny sposób wyłączeni z przyjmowania sakramentów[9]. Interkomunia nie dotyczy jednak Kościoła Polskokatolickiego w Polsce, który powstał jako gałąź PNKK i jest autonomiczny[10]. Fakt, że interkomunia dotyczy tylko wiernych PNKK w USA, a nie wiernych Kościoła Polskokatolickiego w Polsce, nie może być źródłem wątpliwości odnośnie sukcesji apostolskiej biskupów Kościoła Polskokatolickiego w Polsce.
2 Sukcesja apostolska biskupów polskokatolickich w Polsce
O tym, że sukcesja apostolska biskupów Kościoła Polskokatolickiego w Polsce nie budziła zastrzeżeń może świadczyć przykład biskupa Władysława Marcina Farona (1891- 1965). 30 stycznia 1930 otrzymał on sakrę z rąk biskupa naczelnego PNKK, Franciszka Hodura. Miał zatem sukcesję apostolską z linii biskupa Dominique’a Varleta. W 1948 biskup Faron postanowił powrócić do Kościoła rzymskokatolickiego. Dokonało się to 27 lutego 1948 w obecności biskupa częstochowskiego Teodora Kubiny, po pokucie w jasnogórskim klasztorze. Biskup Faron zrezygnował z noszenia stroju biskupiego, a swoje insygnia biskupie ofiarował jako wotum na Jasnej Górze. Po przystąpieniu do Kościoła rzymskokatolickiego Władysław Faron był proboszczem m.in. w Zbąszynku, Szczecinie, Zamęcinie i Łobzie. Za swoją działalność duszpasterską został uhonorowany godnością kanonika. Mimo, że w Kościele rzymskokatolickim nie pełnił funkcji biskupich, do końca życia posiadał prawo do używania pontyfikaliów, jednakowoż nigdy z niego nie korzystał[11].
Biskup Hodur udzielił sakry również Leonowi Grochowskiemu 17 sierpnia 1924r. Z kolei biskup Grochowski konsekrował Tadeusza Majewskiego, 10 lipca 1966 w Bolesławiu. Zaś biskup Majewski był współkonsekratorem biskupa Wiktora Wysoczańskiego. Kolejnym biskupem, któremu udzielił sakry biskup Hodur był Maksymilian Rode. Konsekracja ta miała miejsce w starokatolickiej katedrze św. Gertrudy w Utrechcie w 5 lipca 1959 r. Biskup Rode był współkonsekratorem biskupa Wysoczańskiego. Głównym zaś konsekratorem biskupa Wysoczańskiego był arcybiskup Utrechtu Marinus Kok. Konsekracja ta miała miejsce 5 czerwca 1983 w Katedrze Ducha Świętego w Warszawie.
Według pontyfikału Kościoła polskokatolickiego konsekracja biskupa dokonuje się po litanii do Wszystkich Świętych. Po zakończeniu litanii ma miejsce włożenie księgi Ewangelii na głowę i barki elekta a następnie włożenie rąk w czasie którego biskup konsekrator mówi: „Przyjmij Ducha Świętego”. Obrzęd ten jest niemal identyczny z katolickim, tradycyjnym obrzędem. W tradycyjnym obrzędzie, przed nałożeniem rąk konsekrator brał otwartą księgę Ewangelii i w milczeniu kładł ją na szyję i ramiona konsekrowanego tak, aby zadrukowana strona dotknęła szyi. Jeden z prezbiterów klękał za kandydatem podtrzymując księgę aż do momentu, gdy wręczano ją do rąk biskupa-elekta. Potem konsekrator nakładał swe ręce na głowę konsekrowanego wypowiadając słowa „Weźmij Ducha Świętego”. Po włożeniu rąk polskokatolicki pontyfikał przewiduje następującą modlitwę, którą odmawia konsekrator: „Użycz łaskawie Wszechmocny i Wieczny Boże, temu wybranemu Twojemu pełni kapłańskiej mocy, błogosław go i spraw, aby jego życie obfitowało w szlachetne uczynki”[12]. Dla porównania w tradycyjnym rzymskokatolickim obrzędzie najważniejsze były słowa prefacji: „Dopełnij w Twym kapłanie szczytu (summum może też być tłumaczone jako „pełnia”) Twojej służby, a ozdobiwszy go pięknością wszelkiej chwały, uświęć także rosą niebieskiego namaszczenia”.
Zbieżność polskokatolickich obrzędów sakry biskupiej z tradycyjnymi obrzędami rzymskokatolickimi, jak również drzewo sukcesji biskupów polskokatolickich, które prowadzi poprzez biskupa Hodura i arcybiskupów Utrechtu do biskupa Dominique Marie Varleta i dalej do kardynała Scipione Rebiby przemawiają za ważnością święceń biskupów polskokatolickich w Polsce.
3 Zasady teologicznej refleksji nad sukcesją apostolską biskupów polskokatolickich
Refleksja teologiczna nad drzewem sukcesji biskupów polskokatolickich powinna uwzględnić uwagę Josepha Ratzingera, że „nałożenie rąk […] nie jest obrzędem, który można odłączyć od Kościoła i z pomocą którego można by wydrążyć swój własny kanał prowadzący do apostołów obok Kościoła powszechnego […] Dlatego nie ma żadnej możliwości oddzielania aspektu materialnego i formalnego (sukcesji w słowie i sukcesji w nakładaniu rąk)[13]. Kościół polskokatolicki nie drąży własnego kanału prowadzącego do apostołów obok Kościoła powszechnego. Nie oddziela bowiem sukcesji słowa od sukcesji w nakładaniu rąk. „Polski Narodowy Kościół Katolicki nie zrodził się z powodu różnic w wierze, lecz z powodu administrowania sprawami doczesnymi Kościoła”[14]. Dlatego też tych różnic w wierze jest o wiele mniej niż pomiędzy Kościołem rzymskokatolickim a jakimkolwiek innym Kościołem chrześcijańskim. Dodatkowym czynnikiem łączącym Kościół polskokatolicki i Kościół rzymskokatolicki jest niemal ta sama pobożność ludowa.
Refleksja teologiczna nad drzewem sukcesji biskupów polskokatolickich powinna odrzucić surowy, kanoniczny formalizm. Katolicka doktryna o episkopacie jest bowiem w rozwoju, o czym świadczą wypowiedzi Magisterium Kościoła. Synod w Benevento z 1091 powołując się na Apostołów naucza: „Sacros autem ordines dicimus diaconatum ac presbyteratum”[15]. Według Soboru Florenckiego: „Szóstym jest sakrament święceń, którego materią jest to, co się przekazuje, aby udzielić święceń. I tak prezbiterat przekazuje się przez wręczenie kielicha z winem i pateny z chlebem. Diakonat przez podanie księgi Ewangelii […] Forma kapłaństwa jest taka: «Przyjmij władzę składania ofiary w Kościele za żywych i umarłych w imię Ojca i Syna i Ducha Świętego». Podobnie jest z formami innych święceń, jak to się dokładnie znajduje w Pontyfikale rzymskim. Zwyczajnym szafarzem tego sakramentu jest biskup”[16]. Wzmianka o biskupie jako zwyczajnym szafarzu święceń zdaje się uwzględniać nadzwyczajne szafowanie prezbiteratu przez samych prezbiterów. Dokonywało się to na mocy papieskiej dyspensy. Według Porady istnieje potrzeba badań nad możliwością sukcesji prezbiterskiej. Występowanie w historii Kościoła ważnych święceń prezbiteratu dokonywanych przez prezbiterów ma wartość ekumeniczną, bo może być sposobem przezwyciężenia trudności w uznaniu sukcesji apostolskiej niektórych biskupów[17]. Więcej o biskupach powiedział Sobór Trydencki, według którego do hierarchicznego porządku „należą zwłaszcza biskupi […] wyżsi są od prezbiterów, udzielają sakramentu bierzmowania, święcą szafarzy Kościoła i mogą pełnić wiele innych czynności, do których nie mają żadnej władzy osoby niższych święceń”[18]. Pomimo takiego nauczania jeszcze przed II Soborem Watykańskim twierdzenie, że święcenia prezbiteratu są sakramentem, opatrywano kwalifikacją teologiczną De fide (twierdzenie to znajduje się w depozycie objawienia i powinno być przyjęte aktem wiary), a twierdzenie, że święcenia biskupie są sakramentem, kwalifikowano jako Sententia certa (zdanie teologicznie pewne). Takie kwalifikacje teologiczne można odnaleźć w podręczniku dogmatyki niemieckiego teologa Ludwiga Otta z 1952. Podręcznik ten doczekał się wielu wydań w języku angielskim po II Soborze Watykańskim. Ponieważ ten Sobór nie chciał ogłaszać nowych dogmatów, dlatego nie trzeba zmieniać kwalifikacji teologicznych dotyczących sakramentalności prezbiteratu i episkopatu, choć według Lumen gentium przy sakrze biskupiej „przez włożenie rąk i przez słowa święceń tak udzielana jest łaska Ducha Świętego i święte znamię tak jest wyciskane, iż biskupi w sposób szczególny i widoczny podejmują rolę samego Chrystusa, Nauczyciela, Pasterza i Kapłana i działają w Jego osobie”[19]. Porada przytacza opinię niemieckiego teologa Wolfganga Beinerta, według której „możliwość ordynacji prezbitera przez prezbitera nie została nigdy przez Magisterium Kościoła w wyraźny sposób odrzucona, a ponadto sukcesja apostolska w sensie sukcesji w urzędzie biskupa nie została uznana także przez Sobór Watykański II za ekskluzywną formę”[20]. Rozwój nauczania Magisterium Kościoła o episkopacie byłby więc argumentem przeciwko surowemu, kanonicznemu formalizmowi w badaniach nad sukcesją apostolską.
W tych badaniach nad sukcesją apostolską trzeba także uwzględnić przełom, jaki spowodowała Konstytucja apostolska Piusa XII Sacramentum Ordinis z 30 listopada 1947 r. Według tego dokumentu: „Co do materii i formy przy udzielaniu poszczególnych święceń tą samą Najwyższą Powagą Apostolską postanawiamy i orzekamy: […] „przy święceniach czyli konsekracji biskupa materią jest włożenie rąk”[21]. To orzeczenie zdaje się stać w sprzeczności z nauczaniem Soboru Florenckiego o tym, że materią święceń jest przekazanie instrumentów (traditio instrumentorum). Według Ratzingera Pius XII dokonał korekty zachodniej tradycji dostosowując ją do norm Kościoła starożytnego[22]. Badając sukcesję apostolską u biskupów polskokatolickich trzeba ją konfrontować z teologią episkopatu z przed korekty zachodniej tradycji dokonanej przez Piusa XII. Biskupi Utrechtu i pierwsi biskupi polskokatoliccy byli święceni przed Piusem XII i dlatego trzeba odnosić do ich święceń ówczesną teologię rzymskokatolicką.
[1] R. Porada, Ekumeniczne rozumienie sukcesji apostolskiej, Opole 2008, 454-455.
[2] J. Gross, Pochodzenie sukcesji apostolskiej polskich biskupów luterańskich, Dzięgielów 2012, 150.
[3] Kościół i wspólnota kościelna. Raport międzynarodowej rzymskokatolicko-starokatolickiej komisji dialogu (2009), Studia i Dokumenty Ekumeniczne XXVII (2011), nr 1-2, 73.
[4] J. Grotnik, Franciszek Hodur – Ośrodek w Scranton – konsekracja, w: Biskup Franciszek Hodur (1866-1953. Życie –dokonania-znaczenie (red. J. Jezierski) Olsztyn 2001, 65.
[5] Kościół i wspólnota kościelna. Raport międzynarodowej rzymskokatolicko-starokatolickiej komisji dialogu (2009), Studia i Dokumenty Ekumeniczne XXVII (2011), nr 1-2, 69.
[6] M. Różański, Sukcesja apostolska biskupów łódzkich, Łódzkie Studia Teologiczne 2002–2003, 169-170.
[7] Raport o stanie dialogu pomiędzy Polskim Narodowym Kościołem Katolickim a Kościołem rzymskokatolickim (1984-1989) w: Z. Kijas, Dialog między Polskim Narodowym Kościołem Katolickim a Kościołem rzymskokatolickim w USA (1984-1994): historia i owoce, Sympozjum 4/1 (2000), 135.
[8] Wskazania duszpasterskie dotyczące dopuszczenia wiernych PNNK do sakramentów w Kościele rzymskokatolickim (Kanon 844), w: Z. Kijas, dz. cyt., 123.
[9] Papieska Rada ds. Jedności, List do W. H. Keelera, Arcybiskupa Baltimore, w: Z. Kijas, dz. cyt., 118.
[10] Tamże.
[11] Zob. B. Schafer, Sie hörten seine Stimme. Zeugnisse vom Gottsuchern unserer Zeit II, Luzern 1952, 243-248.
[12] Księga Obrzędowa Polskiego Narodowego Katolickiego Kościoła, Scranton 1937, 96.
[13] J. Ratzinger, Formalne zasady chrześcijaństwa, Poznań 2009, 333.
[14] Oświadczenie tych Biskupów PNKK, którzy uczestniczą w dialogu z Biskupami Kościoła rzymskokatolickiego, w: J. Kijas, dz. cyt., 111; por. Przemóo wienie Kardynała Edwarda I. Cassidy, w: J. Kijas, dz. cyt., 112-113.
[15] Synod of Benevento, The Sacramental Character of Diaconate, w: H. Denzinger, Enchiridion symbolorum definitionum de rebus fidei et morum, San Francisco 2012, 238.
[16] Sobór Florencki, Bulla unii z Ormianami, w: Dokumenty Soborów Powszechnych III, (red. A. Baron, H. Pietras) Kraków 2003, 523.
[17] R. Porada, dz. cyt., 397.
[18] Sobór Trydencki, Prawdziwa i katolicka nauka o sakramencie święceń dla potępienia błędów naszych czasów, w: Dokumenty Soborów Powszechnych IV, (red. A. Baron, H. Pietras) Kraków 2004, 683.
[19] Sobór Watykański II, Konstytucja dogmatyczna o Kościele, w: Sobór Watykański II. Konstytucje, Dekrety, Deklaracje, Poznań 2002, 123.
[20] Tamże, 399.
[21] Pius XII, Apostolic Constitution Sacramentum Ordinis, w: H. Denzinger, dz. cyt., 793.
[22] J. Ratzinger, dz. cyt., 325.