Mgr Janusz Drozd
EKOTEOLOGIA JANA PAWŁA II
Wstęp
Jednym z problemów przed którymi staje współczesny człowiek jest ekologia. Również Kościół poprzez teologów angażuje się w dyskusje nad tym zagadnieniem. Papież Jan Paweł II w Orędziu na Światowy Dzień Pokoju poruszył problem ekologii: Wiele wartości etycznych, które mają zasadnicze znaczenie dla rozwoju pokojowego społeczeństwa, wiąże się bezpośrednio z kwestią środowiska naturalnego. Współzależność wielu wyzwań, które stają przed współczesnym światem, potwierdza potrzebę skoordynowanego poszukiwania rozwiązań, wychodzącego od spójnej wizji świata. (…) Dla chrześcijanina podstawą takiej wizji są przekonania religijne płynące z prawdy Objawionej (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 1). Papież kwestie ekologiczne omawia w oparciu o Objawienie i z tego też względu dostrzega złożoność problemu. Samo rozwiązywanie problemów związanych z ekologią środowiska przyrodniczego jest niewystarczające gdyż człowiek żyje również w relacji do siebie samego, drugiego człowieka i Boga. Źródłem kryzysu ekologicznego był grzech pierworodny, który zniszczył pierwotny porządek tych integralnych relacji. Dlatego też prawidłowym rozwiązaniem kwestii ekologicznej jest zaproponowana przez Jana Pawła II ekoteologia jako próba integralnego ujęcie problemu w oparciu o teologie. Niniejszy artykuł omawia papieskie nauczanie odnośnie ekologii w rozumieniu złożoności problemu w odniesieniu do Objawienia z uwzględnieniem czterech środowiskach: naturalnego (człowiek w relacji do środowiska naturalnego), samego człowieka (człowiek w odniesieniu do siebie samego), społecznego (człowiek w relacji do innych ludzi) oraz kulturowego (człowiek w relacji do Boga).
1. Ekologia środowiska naturalnego.
Jan Paweł II w Orędziu na XXIII Światowy Dzień Pokoju wśród elementów aktualnego kryzysu ekologicznego środowiska naturalnego wymienia bezkrytyczne stosowanie zdobyczy naukowych i technologicznych (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 6). Wykorzystanie przez człowieka zdobyczy technologicznych przeciw przyrodzie papież określa mianem problemu moralnego a źródło tego kryzysu dostrzega w błędzie decyzyjnym eksploatacji ekosystemu bez uwzględnienia jakości życia przyszłych pokoleń. Wśród zagrożeń środowiska naturalnego omówiony jest problem efektu cieplarnianego jako skutku antyekologicznej gospodarki przemysłowej. Jan Paweł II naucza, że odpowiedzialność za opanowanie procesu degradacji ponosi cała ludzka wspólnota.
Papież poucza iż przyroda jako dzieło stwórcy może być przedmiotem kontemplacji (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 14). Dodatkowo wśród korzyści jakie człowiek czerpie z kontaktu ze środowiskiem naturalnym jest zdaniem papież docenienie walorów estetycznych stworzenia oraz wpływ tychże na samopoczucie i wewnętrzne ubogacenie osoby ludzkiej. Dostrzeżenie piękna przyrody wiąże się z odbudowanie utraconej przez grzech pierworodny właściwej relacji człowieka do otaczającego go świata. Ekologia środowiska przyrodniczego jest więc nie tylko działaniem zmierzający do zahamowania procesu degradacji świata bytów ożywionych i nieożywionych lecz przede wszystkim jest zrozumieniem genezy problemu i szukaniu na drodze Objawienia sposobów przeciwdziałania skutkom grzechu.
2. Ekologia środowiska samego człowieka.
Analiza zagadnienia ekologicznego nie może ograniczać się wyłącznie do środowiska przyrodniczego ale powinna obejmować również relację człowieka do siebie samego przez co uwzględniona zostaje duchowa strona osoby ludzkiej. Człowiek stworzony przez Boga przeciwstawił się prawu Bożemu. Bunt wolnej istoty ludzkiej wprowadził nieporządek w harmonie świata. Człowiek żyjący do tej pory w zdrowej relacji do Boga, do drugiego człowieka i do przyrody utracił poprzez grzech pierwotne szczęście i poczucie własnej godności. Gdy człowiek nie żyje w pokoju z Bogiem, nie ma pokoju na ziemi, dlatego „kraj jest okryty żałobą i więdną wszyscy jego mieszkańcy, zarówno zwierz polny, jak ptactwo powietrzne, a nawet ryby morskie marnieją" (Oz 4, 3). (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 5).
Naprawienie wyrządzonych przez człowieka szkód nie może sprowadzać się tylko i wyłącznie do regulacji zasad dysponowania bogactwami ziemi lub też bardziej racjonalnym ich wykorzystaniu. Jakkolwiek działanie takie z pewnością jest zasadne i jak najbardziej praktyczne, to jednak problem kryzysu ekologicznego należy odczytać w szerszym znaczeniu. Zdaniem Jana Pawła II u źródeł degradacji środowiska samego człowieka leży głęboki kryzys wartości moralnych. Już w encyklice Redemptor hominis papież porusza problem ludzkiego aspektu postępu cywilizacyjnego. Niepokojącym zjawiskiem wydaje się być fakt zbyt częstego przedkładania sukcesów gospodarczych ponad dobro człowieka, jego duchowość, odpowiedzialność za siebie i innych ludzi a zwłaszcza potrzebujących (Jan Paweł II, Redemptor hominis, 15). Dlatego też współczesny człowiek powinien przede wszystkim przeciwstawić się postawom hedonizmu i konsumpcji bezpośrednio związanymi z egoizmem eksploatacji dóbr naturalnych. W miejsce odrzuconych postaw negatywnych papież zachęca do ubogacenia się w powściągliwość, umiar, dyscyplinę wewnętrzną i ducha poświęcenia. Kształtowanie postawy odpowiedzialności ekologicznej oznacza: odpowiedzialność wobec siebie samych, odpowiedzialność wobec innych i odpowiedzialność wobec środowiska. (…) Prawdziwe kształtowanie odpowiedzialnej postawy wymaga prawdziwego nawrócenia w sposobie myślenia i postępowania. (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 13). Pożądany rezultat postawy odpowiedzialności ekologicznej powinien być ukształtowany przede wszystkim przez rodzinę.
Ekologia środowiska samego człowieka oznacza przezwyciężenie skutków grzechu pierworodnego czyli głębokiego kryzysu moralnego i zakwestionowania godności człowieka przez niego samego. Nauczanie papieskie sprowadza się do wskazania, że dzięki odkupieniu, sponiewierana przez grzech godność człowieka, została umocniona dzięki łasce, przez co człowiek jest w stanie podjąć działanie na rzecz reinterpretacji własnej godności. Działanie ze strony Boga zostało już sfinalizowane natomiast człowiek musi w sposób wolny je zaaprobować i zaaplikować do własnego życia.
3. Ekologia środowiska społecznego.
Człowiek żyje w relacji do innych ludzi. Taką zależność nazywamy społeczeństwem. Zaburzone przez grzech pierworodny współistnienie osób ludzkich domaga się osobnego omówienia również w kontekście ekologii.
Według Jana Pawła II największym problemem w dziedzinie ekologii środowiska społecznego jest brak szacunku dla życia. Zdarza się, że ponad dobro pracownika stawiane są zyski ekonomiczne. Zdaniem papieża w takich wypadkach zanieczyszczenie lub zniszczenie powodowane w środowisku są skutkiem ograniczonego i wynaturzonego światopoglądu, który wiąże się czasem z prawdziwą pogardą dla człowieka (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 7). Papież zauważa również niepokojące zjawisko modyfikacji genetycznej w świecie roślin i zwierząt. O ile działania takie w swoich skutkach nie są jeszcze jednoznacznie przewidywalne, o tyle za niedopuszczalne należy uznać zabiegi podejmowane u początków życia ludzkiego gdyż działanie takie może w prosty sposób doprowadzić do samozniszczenia. Dlatego też papież naucza, że szacunek dla życia, a przede wszystkim dla ludzkiej godności, jest podstawową zasadą zdrowego postępu ekonomicznego, przemysłowego i naukowego (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 7).
Papież odnosząc się do słów II Soboru Watykańskiego: Bóg przeznaczył ziemię ze wszystkim, co ona zawiera, na użytek wszystkich ludzi i narodów ( II Sobór Watykański, Gaudium et spes, 69 ) stwierdził, że wielką niesprawiedliwością jest zjawisko nadkonsumpcji uprzywilejowanych grup społecznych, które nie zważając na nędzę wielu ludzi, marnotrawią dostępne bogactwa naturalne. W ten sposób ludzki egoizm i zachłanność sprzeciwiają się porządkowi stworzenia, w który jest wpisana również wzajemna zależność (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 8).
Równowaga ekologicznych jest niemożliwe do osiągnięcia bez rozwiązania spraw strukturalnych form ubóstwa istniejącego na świecie. Szczególnie kraje słabo rozwinięte borykają się z problemami nieodwracalnej eksploatacji zasobów naturalnych w celu pozyskania towarów na eksport. Ubogim należy umożliwić przezwyciężenie ubóstwa, w co powinny zaangażować się organizacje międzynarodowe (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 11).
Kolejnym zagrożeniem ekologii środowiska społecznego zdaniem Jana Pawła II jest wojna. Współczesna technologia jest w stanie manipulować środowiskiem naturalnym w celach wrogich człowiekowi. Szczególnie niebezpiecznym jest zagrożenie wojną chemiczną, bakteriologiczną i biologiczną, które są w stanie naruszyć naturalną równowagę (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 12).
Wśród zagrożeń ekologii środowiska społecznego papież Jan Paweł II wymienia: zagrożenie życia, zjawisko nadkonsumpcji i niesprawiedliwego podziału dóbr wiążące się z eksploatacją zasobów naturalnych krajów słabo rozwiniętych oraz zagrożenie wojną. Ekologia środowiska społecznego domaga się respektowania prawa do godności każdej człowieka i odbudowania właściwej relacji pomiędzy ludźmi.
4. Ekologia środowiska kulturowego.
W odniesieniu do omawianych relacji, w których żyje człowiek pozostaje najważniejsza z pośród nich jaką jest relacja człowieka do Boga. Grzech pierworodny zerwał pierwotną więź człowieka do Boga ale ten nie poprzestał na wyznaczeniu zasłużonej kary lecz zobowiązał się również do realizacji obietnicy przyjścia na świat zbawiciela, który przywrócił utraconą jedność. Człowiek relację do Boga konkretyzuje poprzez kult. Takie odniesienie człowieka do Boga zawsze w bezpośredni sposób wiązało się również z tworzeniem kultury. Kult i kultura wzajemnie na siebie oddziałują na co wskazuje nie tylko wspólny źródłosłów ale także chociażby bogata tradycja sztuki sakralnej.
W encyklice Fides et Ratio papież Jan Paweł II porusza problem ekologicznego środowiska kulturowego, choć nie pada tam wprost wspomniane sformułowanie. Każdy człowiek jest włączony w jakąś kulturę, którą otrzymuje w darze od przodków a poprzez jej zachowywanie i ubogacanie nowymi elementami po części sam staje się jej twórcą. Kultura jest przejawem nieustannego otwierania się na tajemnicę i ciągłego pragnienia wiedzy a jej celem jest dążenie do pełni. Na podstawie takiego toku rozumowego papież dochodzi do stwierdzenia, że w samej kulturze zawarta jest możliwość przyjęcia Bożego Objawienia. Również sposób, w jaki chrześcijanie przeżywają swoją wiarę, jest przeniknięty przez kulturę otaczającego ich środowiska. Z kolei sam sposób przeżywania wiary stanowi również jeden z czynników, które stopniowo kształtują cechy tej kultury (Jan Paweł II, Fides et Ratio, 71). Wzajemne przenikanie się kultury i wiary nie narusza jednak niezmiennej prawdy Bożej, której zachowywanie staje się gwarantem wyzwolenia od wszelkiego nieładu wprowadzonego przez grzech. Jeśli przyjmiemy, że kryzys ekologiczny jest problemem moralnym to rozwiązaniem może być respektowanie prawa Bożego we współczesnej kulturze. Działanie takie w niczym nie umniejszy osiągnięć wielu pokoleń a wręcz przeciwnie daje inspirację do dalszego rozwoju i pomoże w utrzymaniu równowagi ekologicznej. Stąd podstawowym zadaniem kultury w dziedzinie ekologii jest utrzymanie panującego we wszechświecie porządku, do czego jesteśmy zobligowaniu wobec przyszłych pokoleń (Jan Paweł II, Orędzie na XXIII Światowy Dzień Pokoju: Pokój z Bogiem Stwórcą, pokój z całym stworzeniem, 15). Dlatego też papież w encyklice Redemptor hominis za cel prawdziwej kultury narodów wskazuje odpowiednie ukierunkowanie i opanowanie sił tkwiących w człowieku (Jan Paweł II, Redemptor hominis, 16) tak aby zjawisko konsumizmu, o którym jest mowa w punkcie 36 encykliki Centesimus annus nie stało się siłą dominującą współczesne cywilizacje i kultury społeczne.
Odpowiedzialność za kwestię ekologiczną ponosi każdy człowiek, potencjalny konsument wytworów współczesnej kultury, niejednokrotnie manipulowany w swoim przekonaniu co do potrzeb sztucznie stwarzanych. Jednostki tworzące społeczeństwo budują kultury, które w odniesieniu do ekologii nie mogą przeciwstawiać się prawu Bożemu, odpowiedzialności wobec przyszłych pokoleń i własnemu dobru osoby ludzkiej. Relacja człowieka do Boga naruszona poprzez grzech pierworodny została odbudowana z racji odkupienia natomiast kwestią otwartą pozostaje odpowiedz człowieka.
Integralna ekoteologia Jana Pawła II